Determinizm Nedir?

Evrenin veya evrendeki olayların ya da bir bilimsel disiplinin alanına giren tüm nesne ve olayların önceden belirlenmiş olduğu, onların öyle olmalarını zorunlu kılan birtakım yasa veya güçlerin etkisiyle meydana geldiklerini ileri süren öğretiye verilen addır. Kısacası, her olayın maddi veya manevi birtakım nedenlerin zorunlu sonucu olduğunu kabul eden felsefi görüştür. Determinizme göre insanlar ahlakî eylemlerde bulunurken özgür değildir. Çünkü insan ahlakî eylemlerinde bulunurken birtakım etkenlerin (psikolojik, toplumsal, ahlaksal, hukuksal vb.) zorunlu sonucu olarak o eylemi gerçekleştirir. Bu durumda bir seçim söz konusu değildir. İnsan yapmış olduğu davranışlarda kendi özgür iradesini kullanamaz ve davranışlarının sorumluluğunu taşımaz.
Determinizm, insanı mekanik bir varlık olarak kabul eder; eylemlerini hayata geçirirken, benliğinin veya iradesinin bu mekanik yapı içinde ayırıcı hiçbir özelliği olmadığını ileri sürer. Böyle olunca da insanın özgür olabilmesi, eylemlerini özgürce seçebilmesi söz konusu olamaz.


İndeterminizm Nedir?

Zorunsuzluk, belirlenmezcilik isimleriyle de anılan indeterminizm, determinizmi reddederek evrende meydana gelen her şeyin değişmez yasalarla açıklanamayacağını, nedensellik yasasına bağlı olmadan gerçekleşen olay, olgu ve süreçlerin de bulunabileceğini, insan iradesinin her zaman neden-sonuç zincirine bağlı olarak çalışmadığını ileri süren görüştür. İnsan iradesinin özgür olduğunu savunurlar. İndeterminizme göre insanlar ahlakî eylemlerde bulunurken özgürdür. Çünkü insan eylemlerini etkileyen, belirleyen veya kısıtlayan hiçbir etken yoktur. İnsan kendi özgür iradesini kullanarak özgürce eylemlerini yapar ve bu nedenle kişi davranışlarından sorumludur. İnsan kendini özgür hissettiği için toplumdaki ahlak yasalarına özgürce uymaktadır. Ahlakta indeterminizm, insan iradesinin hiçbir şarta bağlı olmadığını, içinde bulunduğu şartlarla belirlenmediğini, insanın hür iradesinin sebeplilik kanununa bağlı olmadığını ileri sürer.

Oto-determinizm Nedir?

Negatif özgürlüğü tamamlayan özgürlük türüdür. Pozitif özgürlük de denebilir. Pozitif özgürlük, kişinin hayatını fiilen kontrol edebilmesi anlamına gelir; onun, hayatını içeriden ve yüksek benliğin ölçülerine göre şekillendirmesini ifade eder.
Bu pozitif özgürlük görüşü, İngiliz düşünürü Isaiah Berlin tarafından geliştirilmiştir. Berlin'in öne çıkardığı bu özgürlük görüşü negatif özgürlük anlayışının getirdiği pek çok kazanımı korur; örneğin özgürlüğü öncelikle, ''kişinin başkalarına zarar vermediği sürece, her istediğini kendi tercihlerine uygun olarak yapabilmesi'' şeklinde anlar. O da özgürlüğü dışsal bir engelleme ya da kısıtlama olmaması durumu olarak değerlendirir. O, bunun dışındaki kısıtlamaların meşru ve kabul edilebilir olmadığını öne sürer.
Fakat oto-determinizm buna ek olarak insanın benliğinin ya da doğasının iki bölümden oluştuğunu öne sürer. Bunlardan birincisi, aşağı doğamız ya da benliğimizdir. İnsanın aşağı doğası, düşüncenin ya da akıl yürütmenin pek fazla işe karışmadığı, daha ziyade arzuların baskın çıktığı bir yapıyı ifade eder. Burada insan sıradan isteklerine ve ortalama olana teslim olur. Oysa insanın yüksek benliği düşünce ve akıl yürütmeyle belirlenir; eğitimle desteklenir. Bu benliği sayesinde insan, daha yüksek zevklerin peşinden koşar. Örneğin komedi veya macera filmlerinden ziyade sanat değeri yüksek olan nitelikli filmleri seyretmeyi tercih eder. Pozitif özgürlük anlayışı, gerçek özgürlükte, kişinin kendisini aşağı doğasına göre değil de yüksek benliğine göre belirlemesi gerektiğini ileri sürer.


Bağdaşabilircilik Nedir?
Determinizm – özgürlük ikilemini aşma yolunda önemli bir adım atar. Determinizmin geçerli olduğunu, fakat insanın bilgi sayesinde özgürleştiğini ileri sürer. Spinoza’ya göre özgür olmak, eylemlerimizin gerçek nedeninin kendimiz olması anlamına gelir. Ama biz insanlar, sonlu ve sınırlı varlıklar olduğumuz için, bütün eylemlerimizin nedeni ve sorumlusu olamayız. Dolayısıyla, dünyada özgür olmak için yapılacak ilk şey, dünyayı ve onda hüküm süren determinizmi olduğu gibi kabul etmektir. İstediğimiz her şeye sahip olamayız. O hâlde kendimizi, nedenleri bilerek, sahip olduğumuz şeyi isteyerek özgür kılabiliriz. Fakat başımıza gelen her şeyi nasıl kabul edebiliriz? Spinoza, bunun yolunun akıldan ve bilgiden geçtiğini söyler.